|
|
Era nowożytna: od rozwoju do niewoli
Cały region pozostawał w tym okresie pod wpływem powiatowego, bogatego Pilzna. W
XVI stuleciu było to zdecydowanie największe miasto powiatu, płace 150 szosów
podatku rocznie; dla porównania Dębica jedynie 6-10 szosów .
W powiecie pilzneńskim, podobnie jak w całym kraju, znaczne wpływy osiągnęła
reformacja. Przystąpił do niej m.in. współwłaściciel Dębicy Piotr Górski i jego
syn; podobnie uczyniła spora część szlachty oraz duchownych. Ruch ten wygasł,
pozostali jednak ewangelicy, którzy żyli jeszcze w połowie XIX w.; była to
nieliczna grupa kilkunastu osób. W roku 1560 starosta pilzneński Jan Tało,
sprowadził do tego miasta kilku Żydów; był to początek osadnictwa tego narodu na
naszym terenie.
We wsiach powiatu powstała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. O ile w Dębicy
większość mieszczan żyła z rolnictwa, to w Pilźnie przeważał handel oraz coraz
silniejsze rzemiosło. Jego szybszemu rozwojowi sprzyjał fakt, że było to miasto
królewskie, wolne od swarów właścicieli. Równie pomyślnie kwitł Brzostek.
Odwrotnie było w Dębicy. Tu kilku współwłaścicieli miało na uwadze swój własny
interes, nie istniało pojęcie ,,dobra miasta", co odbijało się na jego pozycji.
Dębica zaczęła doganiać Pilzno dopiero w wieku XVII. Rosło w znaczenie
rzemiosła, choć mistrzowie należeli do cechu w Pilźnie.
Regionu nie ominął potop szwedzki, w roku 1655 najeźdźca zajął całą Ziemię
Pilzneńską staczając bitwę z mieszkańcami stolicy powiatu. Dwa lata później
podczas najazdu Rakoczego spalono wszystkie trzy miasta. Jednak napływ ludności
żydowskiej i powstanie Nowej Dębicy sprawiło, że szła ona do przodu, a Pilzno
zatrzymało się w rozwoju, choć jeszcze przez prawie sto lat zachowało miano
centrum tych ziem.
W 1702 r., w czasie wojny północnej, ponowny najazd Szwedów zniszczył Dębicę i
Pilzno. W 1768 r. przetoczyły sie przez nie wojska rosyjskie, walczące z
konfederatami barskimi. W przeciągu kolejnych lat doszło do licznych potyczek
konfederatów z armią carską, m.in. na dębickich Błoniach, w Pilźnie,
Bielach-Strzegocicach.
Pod austriackim panowaniem
Powiat pilzneński opuszcza granice Rzeczypospolitej już po I rozbiorze Polski, w
roku 1772. Wszedł w skład cesarstwa austriackiego. Zaborca dokonał nowego
podziału administracyjnego przejętych ziem. W Pilźnie powstał dystrykt,
zlikwidowano go 2 lata później, przenosząc siedzibę do Tarnowa. W ten sposób, po
raz pierwszy w historii, obecna stolica województwa zyskała miano głównego
miasta w regionie.
W roku 1802 na Ziemię Pilzneńską wkroczyły wojska Księstwa Warszawskiego, co
poprzedziło zbrojne wystąpienie ludności. Zawarty rozejm z Austrią sprawił
jednak, że pozostała ona pod panowaniem obcego mocarstwa.
Rabacja chłopstwa galicyjskiego z 1846 r. ogarnęła także Dębicę, Pilzno,
Brzostek i wszystkie okoliczne miejscowości. Ze Smarżowej, wsi na południu
rejonu, wywodził się przywódca ruchu, Jakub Szela. Wtedy tragicznie zginął
Dominik Rey, pan na Przyborowiu, potomek poety odrodzenia Mikołaja Reya z
Nagłowic i przodek obecnego ambasadora USA w Polsce, Nicholasa Reya. Los nie
okazał sie łaskawy dla niemal wszystkich folwarków w powiecie, tyle, że wielu
właścicieli zbiegło przed falą okrucieństwa. Nie wszyscy jednak zdążyli. Chłopi
palili domy, mordowali. Zabili ponad 200 osób i zniszczyli 80 dworów, z których
większość już nie powstała ze zgliszcz.
W roku 1850 utworzono tzw. powiaty sądowe, siedziba jednego znalazła się w
Pilźnie, drugiego w Dębicy. Tak oto oba miasta formalnie stały się od siebie
niezależne. Jednak po kilku latach Pilzno wróciło do miana stolicy regionu, gdyż
w 1870 r. zlikwidowano powiat dębicki i włączono go do dużego pilzneriskiego,
któremu podporządkowano także Brzostek. Po 9 latach Dębicę i okolice przyłączono
do powiatu w Ropczycach.
W drugiej połowie XIX wieku coraz wyraźniejsza stawała się silniejsza pozycja
Dębicy w stosunku do Pilzna. Data przełomowa to poprowadzenie kolei żelaznej, co
spowodowało znaczne ożywienie gospodarcze miasta. Wzrosło ono jeszcze, kiedy w
1887 r. oddano linię z Rozwadowa. Podjęto także starania o budowę połączenia z
Jasłem, tym razem przez Pilzno i Brzostek, jednak ostatecznie tory poprowadzono
tam bezpośrednio z Rzeszowa.
W okresie I wojny światowej Ziemię Dębicką nawiedzały to wojska rosyjskie, to
austriackie. Prowadzone walki sprawiły, że region uległ znacznym zniszczeniom.
Dwadzieścia lat niepodległości
O coraz większej roli Dębicy świadczy rozwój demograficzny. W Pilźnie w okresie
XX-lecia międzywojennego mieszkało niespełna 4 tysiące osób, w Ropczycach 3,5
tys. a w Dębicy 10 tys. w 1931 i 13,5 tys. w 1938 r. Miała też ona zdecydowanie
największą powierzchnię.
Przez cały okres dwudziestolecia trwały wysiłki, zmierzające do przeniesienia
powiatu z Ropczyc do Dębicy. Tendencje te wzmogły się jeszcze, gdy w 1931 roku
Pilzno zdegradowane zostało do roli małego miasteczka, a cały powiat pilzneński,
liczący 36 gmin, został włączony do ropczyckiego. To zwiększyło szanse Dębicy,
która znalazła się w jego centrum. Efekt osiągnięto dopiero w 1937 r., kiedy
zniesiono powiat ropczycki, w jego miejsce utworzono dębicki. W tym samym czasie
nad Wisłoką zawitał wielki przemysł.
Mimo istniejących od wielu lat planów, dopiero w drugiej połowie lat 30-tych
polski rząd zadecydował o budowie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Strategia
zakładała powstanie kilkudziesięciu zakładów w widłach Wisły i Sanu, później
obszar ten został znacznie rozszerzony. W latach 1936-1939 w ramach COP-u w
rejonie dębickim zlokalizowano budowę czterech przedsiębiorstw. Byty to: Zakłady
Chemiczne, czyli obecna Dębicka Fabryka Farb i Lakierów ,,Polifarb", Walcownia
Metali - obecna Wytwórnia Urządzeń Chłodniczych, Fabryka Materiałów Wybuchowych
,,Lignoza" - obecnie ZTS Erg Pustków i Fabryka Gum Jezdnych, czyli dzisiejsza
Firma Oponiarska Dębica S.A. O atrakcyjności Dębicy świadczy fakt, że powstały
tu wyłącznie inwestycje prywatne, nie państwowe. Stąd kilka dużych, niezależnych
od siebie fabryk, a nie jeden moloch, dominujący nad resztą. Inicjatorem i
faktycznym twórcą całego przedsięwzięcia był inż. Eugeniusz Kwiatkowski.
Niestety, okres prosperity i rozwój przerwała II wojna światowa.
Mroczne lata okupacji
Niemcy opanowali cały powiat już 8 września 1939 r. Zaczął się okres szczególnie
tragiczny dla ludności żydowskiej, którą poddano eksterminacji. Najpierw
założono w Dębicy getto, później wywieziono jego mieszkańców do obozów. Wielu do
Pustkowa; zginęło tu 15 tys. osób, w tym 7,5 tys. Żydów.
W całym powiecie hitlerowcy przeprowadzili 12 akcji pacyfikacyjnych,
najtragiczniejszy był rok 1943. Pierwsza odbyła się 23 marca w Wiewiórce, gdzie
zamordowano 16 osób, później przyszedł czas na Zasów (5 ofiar), Brzeźnicę (14
zabitych), Bobrową (16), Gumniska (7), Lubzinę i Brzezówkę (15), Stobierną (5),
Chechły i Okonin (7), Rożę (10). W sumie w okresie kilku tygodni zabito 61 osób.
Poźniej terror nieco zelżał. Ludność nie poddawała się bez walki. Już w 1940 r.
powstały oddziały Związku Walki Zbrojnej. Komendantem obwodu był najpierw Antoni
Cwen, a później Adam Lazarowicz. W czerwcu 1944 r. funkcję komendanta obwodu
Armii Krajowej przejał Ludwik Marszałek. Siedzibą komendantury były Gumniska. W
skład całego obszaru powiatu dębickiego, wchodziły placówki: Dębica, Brzeziny,
Łączki Kucharskie, Sędziszów, Ropczyce, Pilzno, Zasów, Korzeniów. Podziemna
Armia Krajowa na naszym terenie liczyła 5 tysięcy żołnierzy. Największym jej
sukcesem było zdobycie informacji wywiadowczych i przekazanie na zachód
aliantom, planów poligonu doświadczalnego wyrzutni V-2 w rejonie Ocieki i
Blizny.
Armia Krajowa obwodu dębickiego, już jako 5 Pułk Strzelców Konnych AK, brała
udział w operacji Burza. Zadała Niemcom znaczne straty, zginęło jednak także
kilkudziesięciu partyzantów. Główna bitwa pomiędzy polskim wojskiem podziemnym,
wspomaganym przez artylerie radziecką, rozegrała się w lesie pomiędzy Braciejową,
Polomią i Południkiem, na polanie Kałużówka w sierpniu 1944 r.
23 sierpnia 1944 roku została wyzwolona Dębica, do miasta wkroczyły oddziały
Armii Czerwonej, jednak front na pół roku zatrzymał się na linii: Dębica,
Gumniska, Braciejowa. Pilzno i inne miejscowości, leżące na zachodzie powiatu,
zostały zdobyte dopiero w styczniu 1945 r., w czasie kolejnych ofensyw armii
radzieckiej. W lipcu 1946 r. na dębickim rynku dokonano ostatniej publicznej
egzekucji na żołnierzach AK, którzy dopuścili się ataku na oddziały radzieckie,
był to symboliczny znak nowej władzy chcącej przestrzec sprzeciwiających sie jej
wprowadzaniu.
Polska Ludowa
Po wojnie rejon powoli dźwigał się ze zniszczeń. Zakłady, powstałe w ramach
COP-u, wznawiały produkcję. Do dziś to one w znacznym stopniu kształtują oblicze
Dębicy, jako jednego z większych ośrodków przemysłowych na Podkarpaciu.
Miasto to niepodważalnie przejęło rolę głównego centrum w powiecie. Zwiększyło
się to jeszcze po powstaniu Dębickich Zakładów Przetwórstwa Spożywczego Igloopol.
W latach 70-tych i 80-tych u boku kombinatu, mającego wiele zakładów w całym
kraju, zbudowano drugą (północną) część miasta. Rozwój Igloopolu, również jego
upadek, to z pewnością najważniejsze wydarzenia dla życia całego regionu w
okresie powojennym. Dynamicznie rozwijały się przedsiębiorstwa np. TC Dębica S.A.,
która po transformacji ustrojowej znalazła się w czołówce polskiego biznesu.
do góry
|
Zobacz Galerię
Q U I Z
|
