Folklor Regionu Dębicy

Era nowożytna: od rozwoju do niewoli
Cały region pozostawał w tym okresie pod wpływem powiatowego, bogatego Pilzna. W XVI stuleciu było to zdecydowanie największe miasto powiatu, płace 150 szosów podatku rocznie; dla porównania Dębica jedynie 6-10 szosów .
W powiecie pilzneńskim, podobnie jak w całym kraju, znaczne wpływy osiągnęła reformacja. Przystąpił do niej m.in. współwłaściciel Dębicy Piotr Górski i jego syn; podobnie uczyniła spora część szlachty oraz duchownych. Ruch ten wygasł, pozostali jednak ewangelicy, którzy żyli jeszcze w połowie XIX w.; była to nieliczna grupa kilkunastu osób. W roku 1560 starosta pilzneński Jan Tało, sprowadził do tego miasta kilku Żydów; był to początek osadnictwa tego narodu na naszym terenie.
We wsiach powiatu powstała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. O ile w Dębicy większość mieszczan żyła z rolnictwa, to w Pilźnie przeważał handel oraz coraz silniejsze rzemiosło. Jego szybszemu rozwojowi sprzyjał fakt, że było to miasto królewskie, wolne od swarów właścicieli. Równie pomyślnie kwitł Brzostek. Odwrotnie było w Dębicy. Tu kilku współwłaścicieli miało na uwadze swój własny interes, nie istniało pojęcie ,,dobra miasta", co odbijało się na jego pozycji. Dębica zaczęła doganiać Pilzno dopiero w wieku XVII. Rosło w znaczenie rzemiosła, choć mistrzowie należeli do cechu w Pilźnie.
Regionu nie ominął potop szwedzki, w roku 1655 najeźdźca zajął całą Ziemię Pilzneńską staczając bitwę z mieszkańcami stolicy powiatu. Dwa lata później podczas najazdu Rakoczego spalono wszystkie trzy miasta. Jednak napływ ludności żydowskiej i powstanie Nowej Dębicy sprawiło, że szła ona do przodu, a Pilzno zatrzymało się w rozwoju, choć jeszcze przez prawie sto lat zachowało miano centrum tych ziem.
W 1702 r., w czasie wojny północnej, ponowny najazd Szwedów zniszczył Dębicę i Pilzno. W 1768 r. przetoczyły sie przez nie wojska rosyjskie, walczące z konfederatami barskimi. W przeciągu kolejnych lat doszło do licznych potyczek konfederatów z armią carską, m.in. na dębickich Błoniach, w Pilźnie, Bielach-Strzegocicach.

Pod austriackim panowaniem
Powiat pilzneński opuszcza granice Rzeczypospolitej już po I rozbiorze Polski, w roku 1772. Wszedł w skład cesarstwa austriackiego. Zaborca dokonał nowego podziału administracyjnego przejętych ziem. W Pilźnie powstał dystrykt, zlikwidowano go 2 lata później, przenosząc siedzibę do Tarnowa. W ten sposób, po raz pierwszy w historii, obecna stolica województwa zyskała miano głównego miasta w regionie.
W roku 1802 na Ziemię Pilzneńską wkroczyły wojska Księstwa Warszawskiego, co poprzedziło zbrojne wystąpienie ludności. Zawarty rozejm z Austrią sprawił jednak, że pozostała ona pod panowaniem obcego mocarstwa.
Rabacja chłopstwa galicyjskiego z 1846 r. ogarnęła także Dębicę, Pilzno, Brzostek i wszystkie okoliczne miejscowości. Ze Smarżowej, wsi na południu rejonu, wywodził się przywódca ruchu, Jakub Szela. Wtedy tragicznie zginął Dominik Rey, pan na Przyborowiu, potomek poety odrodzenia Mikołaja Reya z Nagłowic i przodek obecnego ambasadora USA w Polsce, Nicholasa Reya. Los nie okazał sie łaskawy dla niemal wszystkich folwarków w powiecie, tyle, że wielu właścicieli zbiegło przed falą okrucieństwa. Nie wszyscy jednak zdążyli. Chłopi palili domy, mordowali. Zabili ponad 200 osób i zniszczyli 80 dworów, z których większość już nie powstała ze zgliszcz.
W roku 1850 utworzono tzw. powiaty sądowe, siedziba jednego znalazła się w Pilźnie, drugiego w Dębicy. Tak oto oba miasta formalnie stały się od siebie niezależne. Jednak po kilku latach Pilzno wróciło do miana stolicy regionu, gdyż w 1870 r. zlikwidowano powiat dębicki i włączono go do dużego pilzneriskiego, któremu podporządkowano także Brzostek. Po 9 latach Dębicę i okolice przyłączono do powiatu w Ropczycach.
W drugiej połowie XIX wieku coraz wyraźniejsza stawała się silniejsza pozycja Dębicy w stosunku do Pilzna. Data przełomowa to poprowadzenie kolei żelaznej, co spowodowało znaczne ożywienie gospodarcze miasta. Wzrosło ono jeszcze, kiedy w 1887 r. oddano linię z Rozwadowa. Podjęto także starania o budowę połączenia z Jasłem, tym razem przez Pilzno i Brzostek, jednak ostatecznie tory poprowadzono tam bezpośrednio z Rzeszowa.
W okresie I wojny światowej Ziemię Dębicką nawiedzały to wojska rosyjskie, to austriackie. Prowadzone walki sprawiły, że region uległ znacznym zniszczeniom.

Dwadzieścia lat niepodległości
O coraz większej roli Dębicy świadczy rozwój demograficzny. W Pilźnie w okresie XX-lecia międzywojennego mieszkało niespełna 4 tysiące osób, w Ropczycach 3,5 tys. a w Dębicy 10 tys. w 1931 i 13,5 tys. w 1938 r. Miała też ona zdecydowanie największą powierzchnię.
Przez cały okres dwudziestolecia trwały wysiłki, zmierzające do przeniesienia powiatu z Ropczyc do Dębicy. Tendencje te wzmogły się jeszcze, gdy w 1931 roku Pilzno zdegradowane zostało do roli małego miasteczka, a cały powiat pilzneński, liczący 36 gmin, został włączony do ropczyckiego. To zwiększyło szanse Dębicy, która znalazła się w jego centrum. Efekt osiągnięto dopiero w 1937 r., kiedy zniesiono powiat ropczycki, w jego miejsce utworzono dębicki. W tym samym czasie nad Wisłoką zawitał wielki przemysł.
Mimo istniejących od wielu lat planów, dopiero w drugiej połowie lat 30-tych polski rząd zadecydował o budowie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Strategia zakładała powstanie kilkudziesięciu zakładów w widłach Wisły i Sanu, później obszar ten został znacznie rozszerzony. W latach 1936-1939 w ramach COP-u w rejonie dębickim zlokalizowano budowę czterech przedsiębiorstw. Byty to: Zakłady Chemiczne, czyli obecna Dębicka Fabryka Farb i Lakierów ,,Polifarb", Walcownia Metali - obecna Wytwórnia Urządzeń Chłodniczych, Fabryka Materiałów Wybuchowych ,,Lignoza" - obecnie ZTS Erg Pustków i Fabryka Gum Jezdnych, czyli dzisiejsza Firma Oponiarska Dębica S.A. O atrakcyjności Dębicy świadczy fakt, że powstały tu wyłącznie inwestycje prywatne, nie państwowe. Stąd kilka dużych, niezależnych od siebie fabryk, a nie jeden moloch, dominujący nad resztą. Inicjatorem i faktycznym twórcą całego przedsięwzięcia był inż. Eugeniusz Kwiatkowski. Niestety, okres prosperity i rozwój przerwała II wojna światowa.
Mroczne lata okupacji
Niemcy opanowali cały powiat już 8 września 1939 r. Zaczął się okres szczególnie tragiczny dla ludności żydowskiej, którą poddano eksterminacji. Najpierw założono w Dębicy getto, później wywieziono jego mieszkańców do obozów. Wielu do Pustkowa; zginęło tu 15 tys. osób, w tym 7,5 tys. Żydów.
W całym powiecie hitlerowcy przeprowadzili 12 akcji pacyfikacyjnych, najtragiczniejszy był rok 1943. Pierwsza odbyła się 23 marca w Wiewiórce, gdzie zamordowano 16 osób, później przyszedł czas na Zasów (5 ofiar), Brzeźnicę (14 zabitych), Bobrową (16), Gumniska (7), Lubzinę i Brzezówkę (15), Stobierną (5), Chechły i Okonin (7), Rożę (10). W sumie w okresie kilku tygodni zabito 61 osób. Poźniej terror nieco zelżał. Ludność nie poddawała się bez walki. Już w 1940 r. powstały oddziały Związku Walki Zbrojnej. Komendantem obwodu był najpierw Antoni Cwen, a później Adam Lazarowicz. W czerwcu 1944 r. funkcję komendanta obwodu Armii Krajowej przejał Ludwik Marszałek. Siedzibą komendantury były Gumniska. W skład całego obszaru powiatu dębickiego, wchodziły placówki: Dębica, Brzeziny, Łączki Kucharskie, Sędziszów, Ropczyce, Pilzno, Zasów, Korzeniów. Podziemna Armia Krajowa na naszym terenie liczyła 5 tysięcy żołnierzy. Największym jej sukcesem było zdobycie informacji wywiadowczych i przekazanie na zachód aliantom, planów poligonu doświadczalnego wyrzutni V-2 w rejonie Ocieki i Blizny.
Armia Krajowa obwodu dębickiego, już jako 5 Pułk Strzelców Konnych AK, brała udział w operacji Burza. Zadała Niemcom znaczne straty, zginęło jednak także kilkudziesięciu partyzantów. Główna bitwa pomiędzy polskim wojskiem podziemnym, wspomaganym przez artylerie radziecką, rozegrała się w lesie pomiędzy Braciejową, Polomią i Południkiem, na polanie Kałużówka w sierpniu 1944 r.
23 sierpnia 1944 roku została wyzwolona Dębica, do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, jednak front na pół roku zatrzymał się na linii: Dębica, Gumniska, Braciejowa. Pilzno i inne miejscowości, leżące na zachodzie powiatu, zostały zdobyte dopiero w styczniu 1945 r., w czasie kolejnych ofensyw armii radzieckiej. W lipcu 1946 r. na dębickim rynku dokonano ostatniej publicznej egzekucji na żołnierzach AK, którzy dopuścili się ataku na oddziały radzieckie, był to symboliczny znak nowej władzy chcącej przestrzec sprzeciwiających sie jej wprowadzaniu.

Polska Ludowa
Po wojnie rejon powoli dźwigał się ze zniszczeń. Zakłady, powstałe w ramach COP-u, wznawiały produkcję. Do dziś to one w znacznym stopniu kształtują oblicze Dębicy, jako jednego z większych ośrodków przemysłowych na Podkarpaciu.
Miasto to niepodważalnie przejęło rolę głównego centrum w powiecie. Zwiększyło się to jeszcze po powstaniu Dębickich Zakładów Przetwórstwa Spożywczego Igloopol. W latach 70-tych i 80-tych u boku kombinatu, mającego wiele zakładów w całym kraju, zbudowano drugą (północną) część miasta. Rozwój Igloopolu, również jego upadek, to z pewnością najważniejsze wydarzenia dla życia całego regionu w okresie powojennym. Dynamicznie rozwijały się przedsiębiorstwa np. TC Dębica S.A., która po transformacji ustrojowej znalazła się w czołówce polskiego biznesu.

Q U I Z