Gdy rzeka zbliży się do profilu równowagi, tzn. jej spadek się zmniejszy, erozja denna zmniejsza się na korzyść erozji bocznej. Działalność ta prowadzi do powstania zakoli, czyli meandrów (nazwa od rzeki, dawniej Meander, dzisiaj Menderes w Azji Mniejszej płynącej charakterystycznymi zakolami).
Ponieważ bieg rzeki zwykle nie jest prostolinijny, główny nurt rzeki będzie trafiał w wypukłe strony krzywizn biegu rzeki, a odsuwał się od wklęsłych stron; wskutek tego brzeg strony wypukłej będzie podcinany, a przy brzegu strony wklęsłej prędkość rzeki będzie tak mała, że przy nim zgromadzi się niesiony materiał tworząc odsyp. Narastające odsypy utworzą po pewnym czasie po obu stronach rzeki płaskie obszary łatwo zalewane w czasie wyższego stanu wód, w ten sposób powstaje równia zalewowa. Stopniowo dolina rozszerza się, a gromadzące się odsypy odcinają rzekę od skalnych brzegów, które już więcej nie podcinane przez rzekę, ulegają powolnemu niszczeniu i stają się coraz mniej strome.
Skoro rzeka przez wyerodowanie brzegów rozszerzyła swoją dolinę, a przez utworzenie odsypów równi zalewanej oddzieliła się od skał, w których poprzednio w stadium młodocianym erodowała, jej działalność erozyjna otrzymuje inny charakter. Przestaje ona erodować w skałach zwartych, a eroduje we własnych utworach luźnych, które łatwo mogą być uprzątnięte. Rzeka w nich eroduje na boki, i dlatego wszelkie krzywizny jej biegu łatwo mogą się przeobrazić w silnie wygięte meandry.
Zakole rzeczne. Strzałki wskazują przesuwanie się nurtu
Do powstania meandrów wystarczy nieznaczne zaburzenie prostolinijnego biegu rzeki, np. podcięcie jakichś bardziej miękkich warstw w jednym miejscu brzegu utworzy płyciznę wskutek nagromadzenia się wyerodowanego materiału. Płycizna spowoduje odgięcie głównego nurtu, który skierowuje się ku przeciwległemu brzegowi i zacznie go erodować, wskutek czego powstanie nowe spłycenie, znowu skierowujące główny nurt na przeciwległy brzeg. W wyniku tego powstają w brzegach rzeki nierówności, które dają początek meandrom.
Ustawiczne erodowanie podciętych stron meandrów przesuwa je powoli w dół rzeki, a nawet poszczególne meandry, pętlicowo wygięte, mogą zostać odcięte od biegu rzeki i utworzyć starorzecza. Przez przesuwanie się meandrów w dół i na boki zdarzyć się może, że rzeka zbliży się do dawno opuszczonego brzegu doliny i będzie go podcinać.
W ten sposób rzeka osiąga stadium dojrzałe. Dojrzała rzeka mniej wcina się w głąb, a bardziej eroduje na boki, akumuluje odsypy, a poza tym transportuje materiał dostarczany jej przez dopływy. Rzekę dojrzałą cechuje: obecność równi zalewowej, meandry, starorzecza, szeroka dolina, łagodne brzegi doliny, mały spadek, brak wodospadów, mętne wody (od wielkiej ilości zawiesin).
Powyższe stadia rozwoju rzeki odnoszą się zwykle nie do całej rzeki, ale jej poszczególnych odcinków. Zazwyczaj rzeka w dolnej części biegu osiągnęła profil wyrównany i doszła do stadium dojrzałego, natomiast w górnym biegu jest jeszcze w stadium młodocianym. Duży wpływ ma twardość skał podłoża, rzeka przepływająca przez skały twarde może mieć na tym odcinku cechy stadium młodocianego, natomiast na odcinkach zbudowanych ze skał miękkich będzie okazywać cechy stadium dojrzałego.
Widok na Dniestr z Okopów Świętej Trójcy (Podole) Foto: Jarosław B. (jaromail) www.onefoto.net
Meandry są zwykle wcięte we własne napływy rzeki. Znane są jednak przypadki, że meandry są wcięte głęboko w skalne podłoże. Istnieją również rzeki, które przebijają się poprzez pasma górskie, meandrując na odcinku przełomowym. Przełomowy kształt doliny świadczy o młodocianym charakterze rzeki, gdyż brzegi doliny są strome, natomiast meandrowanie wskazuje na dojrzałość. Istnienie tego rodzaju dolin tłumaczy się w ten sposób, że rzeka rozwinęła się niegdyś na równinie, zanim pasmo górskie zostało wypiętrzone; w okresie tym rzeka dojrzała i rozwinęła swój bieg meandrowy. Następnie wskutek ruchów tektonicznych rozpoczęło się wypiętrzać w poprzek biegu rzeki pasmo górskie, np. w formie podnoszącej się antykliny lub zrębu. Podnoszenie to było tak powolne, że w miarę jak pasmo wypiętrzało się, rzeka wcinała się w głąb zachowując swój bieg meandrowy. Zwiększone spadki wskutek wypiętrzania umożliwiły rzece żywszą działalność erozyjną. Przebieg doliny przełomowej w ten sposób powstałej nie jest zależny od struktury podłoża, ale od przebiegu rzeki, starszego od struktury - doliny takie nazywamy antecedencyjnymi. Klasycznymi przykładami antecedencji są: przełom Renu przez Reńskie Góry Łupkowe oraz Brahmaputry i Indusu przez Himalaje. Wcięte meandry Dniestru przez południowe Podole świadczą też o niedawnym dźwignięciu się płyty podolskiej i wcięciu się starej, meandrującej rzeki. Przełomy Dunajca na północ od Nowego Sącza i może częściowo przez Pieniny oraz przełom Popradu uważa się za przełomy antecedencyjne.
