Lata sześćdziesiąte XIX wieku były przełomowym okresem w twórczości Matejki. Wtedy to właśnie kształtowały się zasadnicze kierunki jego malarstwa. Wkrótce po sukcesie „Stańczyka” pojawił się pomysł cyklu wielkoformatowych obrazów przedstawiających co większe triumfy z dziejów Polski. Z czasem jednak młody artysta zmienił zamiar i doszedł do wniosku, że warto by rozpocząć od – jak to określił – „spowiedzi”, a raczej ekspiacji, uświadomienia narodowi licznych grzechów popełnionych wobec własnego kraju.

W tych okolicznościach w latach 1863–1864 w pracowni przy ulicy Krupniczej powstało „Kazanie Skargi” – obraz nastrojowy, ciemny w tonacji, który młodego artystę wprowadził w krąg uznanych europejskich malarzy historycznych, a także zapewnił środki umożliwiające założenie rodziny. W okresie tym po raz pierwszy Matejko nie „fotografował” epoki, lecz przedstawiał jej kwintesencję. Poczynając od „Kazania Skargi”, w obrazach tego autora pojawiać się będą postaci i rekwizyty, które w danym czasie i miejscu spotkać się nie mogły, ale zgodnie z intencjami artysty miały wyraziście charakteryzować dane wydarzenie czy zjawisko. Od tego czasu artysta rozpoczął erudycyjne kształcenie widza drogą porównań, skojarzeń, a także często nie w pełni dziś czytelnych symboli, których znaczenie dla bywalca salonów późnych lat drugiej połowy XIX stulecia było jednak oczywiste.

Jan Matejko, Kazanie Skargi, 1864.
Olejny na płótnie, 224x397 cm. Warszawa, Muzeum Narodowe