Miejsce i rola edukacji w gospodarczym i kulturowym rozwoju społeczeństwa są istotne. Na uniwersalne zasady edukacji zwróciło uwagę UNESCO, przyjmując m.in., że "edukacja jest uniwersalną wartością i podstawowym prawem człowieka"¹. Wśród różnorodnych czynników kształtujących system edukacyjny należy wyróżnić wartości uniwersalne i ponadnarodowe, do których niewątpliwie zaliczamy: prawa człowieka, demokrację i poczucie odpowiedzialności.
Rozwiązania systemowe w polskiej oświacie na rzecz edukacji europejskiej mają swoje bezpośrednie przełożenie na podjęte przez Ministerstwo Edukacji Narodowej decyzje. Zostały one odnotowane w podstawie programowej kształcenia ogólnego². Na szczeblu gimnazjum wprowadzono ścieżki edukacyjne, w tym m.in. "Edukację europejską". Od 1 września 1999 r. wraz z wprowadzeniem podstawy programowej kształcenia ogólnego edukacja europejska znalazła uzasadnienie formalnoprawne w działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły. W powyższym rozporządzeniu MEN pojęcie ścieżki edukacyjnej ujęto jako "zestaw treści i umiejętności o istotnym znaczeniu wychowawczym, których realizacja może odbywać się w ramach nauczania różnych przedmiotów (bloków przedmiotowych) lub w postaci odrębnych zajęć"³.
    Zgodnie z Podstawą programową kształcenia ogólnego odpowiedzialność za wprowadzenie problematyki ścieżek edukacyjnych do szkolnego zestawu programów nauczania ponosi dyrektor szkoły, a za ich realizację odpowiedzialni są nauczyciele wszystkich przedmotów, którzy do własnego programu włączają treści poszczególnych ścieżek edukacyjnych.
Postulat integracji międzyprzedmiotowej może być realizowany poprzez różnorodne formy i metody oraz wielostronnie i wieloprzedmiotowo wykorzystany w procesie edukacyjnym szkoły. Nasuwa się zatem pytanie: jak przełożyć te założenia i treści programowe na praktykę szkolną? Na ile polski nauczyciel został przygotowany do pracy w zreformowanej szkole? Nie chodzi tu bowiem tylko o pakiety edukacyjne, poradniki dla klubów europejskich czy też materiały szkoleniowe dotyczące integracji europejskiej – tak bardzo zróżnicowane pod względem merytorycznym i metodycznym. Żadne treści ścieżki edukacyjnej "Edukacja europejska" ani żaden program nie przybliżą nas do nauczania o Europie, dla Europy i w Europie, jeżeli nie będzie rzetelnej informacji i dyskusji, a tym samym – a może przede wszystkim – myślenia o europejskim wymiarze edukacji.
    Wydaje się, że istotną sprawą jest udzielanie wsparcia nauczycielom w procesie rozwoju i doskonalenia pracy dydaktyczno-wychowawczej. Dlatego nasz Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Warszawie zaproponował kurs doskonalący pt. "Realizacja ścieżki edukacyjnej w gimnazjum – edukacja europejska". Obszar tematyczny obejmuje europejskie procesy integracyjne w kontekście tożsamości narodowej, działalności Rady Europy i obrony demokracji, wartości humanistycznych i praw człowieka oraz perspektywy integracji europejskiej. Zajęcia prowadzone są w formie interaktywnego wykładu. Są to również warsztaty przedmiotowo-metodyczne z wykorzystaniem aktywnych metod nauczania. Praca w tych zespołach zaowocuje konspektami, scenariuszami i opracowaniami zawierającymi propozycje rozwiązań metodycznych przydatnych w procesie wzbogacania treści przedmiotowych i działań wychowawczych o szeroko rozumianą problematykę europejską.
    Edukacja europejska bowiem nie może ograniczyć się do nauczania historii Europy i przybliżania nazewnictwa oraz form działania instytucji Unii Europejskiej. Wydaje się, że najistotniejszą sprawą jest kształtowanie postaw otwartych na wartości i duchowy wymiar przestrzeni europejskiej, dla których wspólnym mianownikiem są demokratyczne mechanizmy sprawowania władzy. Najistotniejszą sprawą jest zatem kształtowanie świadomości i osobowości europejskiej. Pamiętajmy jednakże o tym, że tożsamość polska nie wyklucza tożsamości europejskiej, co wydaje się sprawą bardziej złożoną, jeżeli popatrzymy na cały wachlarz różnorodnnych form aktywności uwzględniających problematykę europejską w szkole: począwszy od zajęć przedmiotowych i programów nauczania w klasach autorskich o profilu europejskim, poprzez zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, a skończywszy na programach wymiany międzynarodowej – to całe bogactwo obecnych w polskiej szkole form edukacji europejskiej.

    Projektując realizację ścieżki edukacyjnej "Edukacja europejska", nauczyciel może wybrać następujące sposoby realizacji:

1. treści ścieżki edukacyjnej zostają włączone do rozkładu materiału przedmiotu nauczanego przez nauczyciela⁴,
   
2. ścieżka "Edukacja europejska" realizowana jest na wyodrębnionych zajęciach, np. na zajęciach koła zainteresowań czy w ramach wycieczki, spotkania,
   
3. realizacja treści ścieżki edukacyjnej odbywa się w czasie kilkugodzinnych zajęć w określonym module.
   

    Znakomicie ułatwiają realizację ścieżki edukacyjnej "Edukacja europejska" programy nauczania, np. autorski program nauczania Ewy Repsch, który stworzony został z myślą o edukacji na poziomie gimnazjum⁵. Autorka zawarła w nim cenne wskazówki metodyczne pomyślane jako praktyczne rozwiązania służące wzbogacaniu wiedzy o te elementy, które przyczyniają się do rozwijania świadomości europejskiej.
    Edukacja europejska ma charakter interdyscyplinarny, łączy bowiem różne dziedziny wiedzy i angażuje nauczycieli, specjalistów danych dziedzin nauki. Jest to zatem proces edukacyjny wciąż trwający, niezakończony, na który składają się formy demokratycznych zachowań w społeczności szkolnej, demokracja bowiem pojmowana jest jako władza ludu. W kontekście całokształtu przeobrażeń ustrojowych w Europie Środkowowschodniej polska szkoła projektuje działania edukacyjne zmierzające do przygotowania młodego człowieka do życia w społeczeństwie demokratycznym, którego członkowie umieją przestrzegać praw człowieka, akceptują odmienność i potrafią funkcjonować we wspólnej Europie.
Do najważniejszych działań proeuropejskich w polskiej szkole należą:

• działalność klubów europejskich,
  
• dni europejskie w szkole,
  
• konkursy wiedzy o Europie,
  
• projekty na temat "Moja szkoła w Europie".
  

    Edukacja europejska to budowanie płaszczyzny dialogu społecznego wypełnionego myśleniem o samorządności, o wartościach takich jak szacunek do drugiego człowieka, a także otwartość na inność i różnorodność.

Przypisy:
¹ Józef Półturzycki, "Wskazania dla dydaktyki w raporcie Komisji Delorsa: Learing: the treasure", w: "Tendencje w dydaktyce współczesnej", praca zbiorowa pod red. Kazimierza Denka i Franciszka Bereźnickiego, Toruń 1999
² Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego, w: Dziennik Ustaw nr 14 z 1999 r., poz. 129
³ Tamże, s. 585
⁴ Teresa Stachurska-Maj, "Historia. Przewodnik metodyczny dla gimnazjum", Juka, Warszawa 2000, s. 12–79
⁵ Ewa Repsch, "Edukacja europejska gimnazjum", autorski program nauczania dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra edukacji narodowej, numer dopuszczenia DKW-4014-299/99,Wydawnictwo DTSK Silesia, Wrocław 2000