Nie ma jednolitego dokumentu określającego prawa ucznia. Ale od 6 stycznia 2000 roku weszła w życie "Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka". Tematyki praw ucznia dotyka też wiele ustaw i rozporządzeń ministra edukacji narodowej.
Zwykle prawa ucznia określa się na podstawie Konstytucji, kodeksu cywilnego, kodeksu karnego, Ustawy o systemie oświaty, ramowego statutu szkoły, przepisów dot. bezpieczeństwa i higieny pracy, Konwencji o prawach dziecka, Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Są to dokumenty, które w państwie prawa powinny być przestrzegane, a łamanie praw w nich zawartych powinno pociągać za sobą konsekwencje w postaci postępowania sądowego.
Oczywiście, nie jest w interesie ucznia podawać swojego nauczyciela do sądu za to, że zamiast czwórki dostał z klasówki trójkę. Dlatego, też wypracowano mechanizmy, które ułatwiają porozumienie miedzy uczniem a nauczycielem. Do takich mechanizmów należą: instytucja rzecznika praw ucznia, samorząd szkolny, szkolni rzecznicy praw ucznia.
Dokładna lista praw i obowiązków ucznia powinna znajdować się w statucie szkoły.
Każda szkoła tworzy swój statut, w którym określa zasady funkcjonowania szkoły oraz sposoby współpracy uczniów, nauczycieli i rodziców. W niektórych szkołach prężnie działający samorząd wybiera rzecznika lub rzeczników praw ucznia, który reprezentują interesy uczniów przed radą pedagogiczną czy dyrekcją szkoły. Tam, gdzie samorząd uczniowski jest wyjątkowo aktywny, szkoły staja się odzwierciedleniem małych demokratycznych państewek. To, jak będą reprezentowane w nich prawa indywidualne przysłowiowego Jasia Kowalskiego, zależy głównie od aktywności samego Jasia.
Samorząd szkolny jest pierwszym przedstawicielem i obrońcą praw ucznia.
Uczniowie szkół, w których nie zostały wypracowane formy samorządności muszą zwracać się bezpośrednio do wizytatorów pełniących funkcje rzeczników praw ucznia w Wojewódzkich Kuratoriach Oświaty lub do rzecznika praw ucznia przy Mazowieckim Kuratorium Oświaty. Można to zrobić osobiście w poniedziałki i czwartki w godz. 9.00 - 16.00, pokój nr 306 lub pozostałe dni. Lepiej jednak wcześniej zadzwonić i umówić się na spotkanie pod numer telefonu
826-64-92 w. 372.
Rzecznik Praw Ucznia czyta również listy wysłane pod adres Mazowieckiego Kuratorium Oświaty:
Rzecznik praw ucznia
Al. Jerozolimskie 32
00-024 WARSZAWA
tel. (0-22) 551-24-00
