Powszechnie przyjmuje się, że prawa człowieka są produktem wieku Oświecenia. Z pewnością ich filozoficzna koncepcja powstała na przełomie XVII i XVIII wieku, natomiast proces kształtowania się poglądów na temat praw człowieka trwał już od czasów starożytności. Choć prawa człowieka uznaje się za koncepcję uniwersalną, ich ewolucja dokonywała się przez dłuższy czas głównie w europejskim kręgu cywilizacyjnym. Granice owego kręgu wyznaczone są przez grecką filozofię, rzymską doktrynę prawa oraz etykę judeochrześcijańską.

Zarówno Talmud, jak i Nowy Testament przeniknięte są ideałami przyrodzonej godności człowieka, równości, sprawiedliwości i pokoju. Za manifest równości i uniwersalizmu praw człowieka uznawane jest zdanie z listu św. Pawła do Galatów: "Nie ma więcej niż Żyda ni Greka, ni niewolnika ni człowieka wolnego, ani tez mężczyzny ni kobiety, ponieważ wszyscy jesteście jedno w Jezusie Chrystusie"[1].

Rozwój starożytnej demokracji pozwolił greckim filozofom na sformułowanie koncepcji praw naturalnych. Arystoteles zwracał uwagę, iż państwo, które powstało jako naturalna konsekwencja organizowania się i rozwoju społeczeństwa nie może działać wbrew jednostce i rodzinie, lecz musi kierować się sprawiedliwością i zapewnić im wolność. Z drugiej strony Arystoteles nie wykluczał istnienia niewolnictwa, a nawet w określonych przypadkach uznawał je za sprawiedliwe i uzasadnione[2].

Rzymscy prawodawcy, którzy przejęli grecki dorobek filozoficzny, sformułowali na jego podstawie koncepcję suwerenności ludu. Zakłada ona, że to ogół obywateli jest źródłem pierwotnej władzy, którą z własnej woli przekazuje cesarzowi.

Antyczną ideę praw naturalnych kontynuowała średniowieczna filozofia chrześcijańska. W średniowieczu akcentowano ich boskie pochodzenie. Jak głosił Tomasz z Akwinu, normy tworzone przez monarchę muszą być zgodne z prawem naturalnym ustanowionym przez Stwórcę, w przeciwnym wypadku nie zyskują posłuchu wśród ludu. Jeśli władca staje się tyranem i nie respektuje praw swoich poddanych, mają oni ius resistendi - przyrodzone prawo do oporu.

Wielkim postępem na rzecz ograniczenia władzy monarszej okazały się średniowieczne ordalia, czyli tak zwane „sądy boże", szeroko rozpowszechnione w Europie Zachodniej[3]. Aby stwierdzić o winie osoby oskarżonej o czyn karalny, poddawano ją próbie ognia lub wody. Jeśli ją przetrwała, miała dużą szansę na uniewinnienie. W ten sposób decydowanie o ukaraniu poddanego przestało być wyłączną kompetencją władcy.

Epoka średniowieczna to również początek długiego procesu kodyfikacji praw człowieka. Pojawiły się dokumenty, które ograniczając władzę monarchy stały się podstawą swobód obywatelskich. Za pierwszy akt tego rodzaju uznaje się przywilej o nazwie Magna Charta Libertatum wydany przez Jana bez Ziemi[4].

Liderem w tej dziedzinie była również ówczesna Rzeczpospolita, której życiem publicznym kierowała zasada neminem captivabimus nisi iure victum (nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego) uzyskana przez szlachtę przywilejami z lat 1425-1433. Nie mniejszą rolę odegrała również doktryna tolerancji religijnej Pawła Włodkowica, rektora Wszechnicy Jagiellońskiej. W dokumencie zatytułowanym Tractatus de potestate papae et imperatoris respectu infidelium postawił on tezę o możliwości pokojowego współistnienia państw chrześcijańskich i pogan. Uzasadnieniem tezy była wyższość praw boskich i naturalnych nad stanowionymi. Paweł Włodkowic swoimi wystąpieniami, daleko wyprzedzającymi swoją epokę, w znacznym stopniu przyczynił się do wzrostu międzynarodowego znaczenia Polski na początku XV wieku.

[1] Biblia Tysiąclecia, List do Galatów, cyt. za: I. Malinowska, Prawa człowieka i ich ochrona międzynarodowa, s. 8.

[2] Zob. B. Russel, Dzieje Filozofii Zachodu, s. 229.

[3] Zob. W. Osiatyński, Powstanie i ewolucja praw człowieka [w:] A. Rzepliński (red.), Prawa i wolności człowieka, s. 8.

[4] Zob. I. Malinowska, dz. cyt., s. 9.